Šta je Dioksin?

"Dioksin" je opšti termin koji se koristi za grupu od više stotina hemikalija veoma postojanih u životnoj sredini. Najtoksičnije jedinjenje iz grupe nosi hemijski naziv 2,3,7,8-tetrahlorodibenzo-p-dioksin, ili TCDD. Toksičnost drugih dioksina i hemikalija kao što su PCB (polihlorovani bifenili) često se meri u odnosu na TCDD.

Dioksini nastaju kao neželjeni sporedni proizvodi mnogih industrijskih procesa u kojima je uključen hlor, kao što su proizvodnja hemikalija, PVC plastika i pesticida, izbeljivanje pulpe ili papira i spaljivanje otpada. Otkriveno je da je upravo dioksin glavni toksični sastojak "Narandžastog agensa" ("Agent Orange"), herbicida kojeg su u velikim količinama (42,4 miliona litara) Amerikanci bacali preko 1,5 miliona hektara teritorije Vijetnama. Herbicid je dobio naziv po narandžastoj traci koja je opasavala originalna pakovanja sa supstancom. Narandžasti agens je, u stvari, smeša jednakih količina dva herbicida: 2,4,5-T i 2,4-D. Upotreba prvog herbicida, 2,4,5-T, zabranjena je u SAD 1980. godine, jer se pokazalo da može da izazove deformacije ploda kod ljudi i životinja.

Drugi herbicid ostao je u širokoj upotrebi kao sredstvo za uklanjanje maslačka na travnjacima i kao poljoprivredno sredstvo za ubijanje korova. Nešto kasnije je otkriveno da se tokom proizvodnje 2,4,5-T stvara dioksin, koji ostaje kao nečistoća u herbicidu. Procenjuje se da je tokom sedmogodišnje američke kampanje isprskano preko teritorije Vijetnama ukupno 166 kilograma dioksina, zajedno sa narandžastim agensom.

Dioksini se veoma retko prirodno javljaju u životnoj sredini i, u najvećoj meri, radi se o hemikalijama ljudskog porekla. Istorijski gledano, može se reći da je prvi "krivac" za nakupljanje dioksina u životnoj sredini osnivač američke kompanije Dow Chemical, koji je 1900. godine pronašao način za izdvajanje slobodnog hlora iz kuhinjske soli. U početku je slobodan hlor smatran za beskoristan i opasan otpad. Ubrzo je pronađen način da se otpad pretvori u koristan proizvod, vezivanjem atoma hlora na ugljovodonike iz nafte, čime je tokom tridesetih i četrdesetih godina prošlog veka dobijen čitav niz hlorovanih ugljovodonika.

Iz novih hemikalija izrodili su se mnogi današnji pesticidi, rastvarači, polimeri i druge korisne supstance. Na nesreću, tokom proizvodnje hlorovanih ugljovodonika, ili njihovog sagorevanja, nastaje neželjeni proizvod ili proizvodi - dioksini - izuzetno toksična familija jedinjenja.

Dioksini se danas mogu naći posvuda u životnoj sredini, a naročito u industrijski razvijenim zemljama. Preko hrane, oni dospevaju i u čoveka. Američka agencija za zaštitu životne sredine (EPA) procenila je da u Americi rutinska ishrana mesom, ribom i mlečnim proizvodima (dioksin se naročito nakuplja u ovim namirnicama jer se lako rastvara u mastima) stvara koncentraciju dioksina od 13 nanograma (milijarditih delova grama) po kilogramu telesne mase potrošača. Deluje sitno i nebitno, ali kad se uzmu u obzir podaci za količine opasne po zdravlje čoveka, prosto zvoni na uzbunu.

Hlorakne su prva bolest koja je bila dovedena u vezu sa izlaganjem dioksinu. Bolest je prvi put opisana 1897. godine. Kao profesionalna bolest, hlorakne su zabeležene tridesetih godina prošlog veka kod radnika angažovanih na proizvodnji pesticida i PCB-ova. Ipak, dioksin nije identifikovan kao uzročnik hlorakni sve do 1960. godine. Bolest se ispoljava kroz pojavu cista i prišteva na koži, slično težem slučaju pubertetskih akni, s tim da se mogu javiti preko celog tela, a u goroj varijanti, kao što je slučaj Viktora Juščenka, mogu trajati do nekoliko godina.

Kod laboratorijskih životinja, hlorakne se javljaju pri koncentracijama od 23 nanograma po kilograma telesne mase i sve do 13.900 nanograma po kilogramu. Kod ljudi, hlorakne se javljaju pri akumulacijama između 96 i 3.000 nanograma po kilogramu telesne mase. Proučavanja na ljudima izloženim dioksinu kroz svakodnevni rad ili hemijske udese pokazala su da postoji opasnost od pojave raka pri koncentracijama od 109 nanograma po kilogramu telesne mase. Laboratorijski eksperimenti sa marmozetima, opitnim majmunima, pokazali su da niže koncentracije (42 nanograma po kilogramu) stvaraju poteškoće u učenju i pamćenju kod mladih životinja.

Ispitivanja američkih veterana iz vijetnamskog rata, koji su se nalazili na teritoriji prskanoj narandžastim agensom, pokazala su neuobičajeno visok broj dijabetičara. Drugi efekti od visokih doza dioksina u ljudskom telu uključuju oštećenja jetre i imunog sistema, smanjenje nivoa muškog polnog hormona testosterona i broja spermatozoida. U vezi ovog poslednjeg, tokom poslednjih 50 godina zabeležen je, u proseku, 50-procentni pad u proizvodnji spermatozoida kod stanovnika industrijski razvijenih zemalja.

Naučnici su samo zagrebali po površini nagomilanih loših vesti o dioksinima. U svakom slučaju, nema sumnje da se radi o zapanjujuće višestranom i moćnom otrovu.

Oliver Terzić

---